از چــار چـــيز نگـذر 

البته شايد

عقل اگر سلطان اين اقليم شد
همچو دزد آويخته بردار ماست
مولوی

اين که خرد و انديشه در هزاره گذشته در ادبيات ما اين همه نکوهش شده است شايد از آنروست که دردرازنای اين هزاره، کمتربرنامه ای در سرزمين ما بنيادی خردمدار داشته است و براساس خرد انسانی شکل گرفته است. اين گونه بوده است شايد، که خردمند، هماره مخالف خوان و چونان خروسی بی محل پنداشته می شده است.

فرهنگ ما فرهنگی خرد ستيز و نوگريز است. اين گونه فرهنگ ها در روزگار کنونی که روزگار روشنگری و خردمداری و افسانه گريزی ست، شکل و شمايلی دفاعی بخود می گيرند و سنگر نشين می شوند. فرهنگ ما هم در سده گذشته همين بلا سرش آمده است و هم از اينرو ما دست و پای فرهنگی خود را گم کرده ايم و درمانده ايم که چه بايد بکنيم؟

***

در باب انديشه

هيچ انديشه ای بی ريشه نيست، يعنی که هيچ انديشه ای آنی و ناگهانی زاده نمی شود. آفرينه های هنری ناگهانی و آنی ست، اما انديشه، روندی برآينده دارد و اندک اندک می رويد و فراگير می شود. البته انديشه وارداتی هم داريم که می تواند برقی وارد سرزمينی شود و فراگير گردد، اما سخن من دراينجا درباره انديشه بومی ست. برای نمونه، انديشه پوچی جهان که يکی از پُرنماترين انديشه های سخت جان در ادبيات فارسی ست را می توان از زمان رودکی تا دوره کنونی در اين ادبيات دنبال کرد. رودکی گفته است:

شاد زی با ســــياه چشمان شاد
که جهان نيست جز فسانه و باد

اين انديشه در گذر زمان، اندک اندک بيشتر جا افتاده است و در شعر حافظ اين گونه خودنمايی می کند:

وجود ما معمايی ست حافظ
که تحقيق اش فسون است و فسانه

و پس:

از چارچيز مگذر گر عاقلی و زيرک
امن و شراب بی عش معشوق و جای خالی

پس اگر چنين است و هر خار و خاشاکی، روزگاری سر و دست نگاری بوده ست، پس جدی گرفتن اين جهان و کار و کوشش، بسی بيهوده و پوچ است. اين انديشه کم کم به گفتمانی بسيار بزرگ در ادبيات فارسی بدل شده است و شايد زمينه سازبرخی از رفتارها و کردارهای کنونی ما نيز شده باشد. در آينده بيشتر به اين زمينه خواهم پرداخت. ببينيد که صادق هدايت اين گفتمان را چگونه پرورده است.

"....کار و کوشش مال مردم توخاليس، به اين وسيله می خوان چاله ای که توخودشونه پربکنن. مال اشخاص گدا گشنس که از زيز بته بيرون آمدن. اما پدران من که توخالی بودن، زياد کار کردن و زياد زحمت کشيدن....." *

.................................
* از داستان "تاريک خانه" در گزيده داستان های کوتاه صادق هدايت. جلد دوم. انتشارات کاروان، تهران 1381.